Dinsdag 25 januari 2022

Als kerstcadeau had ik het boek van Patrick Dassen over de Weimarrepubliek[1] gekregen en ik heb dit met groeiende interesse gelezen. Het boek is uitermate informatief over een roerige periode van ons grote buurland en volgt heel veel personen in die tijd. En waar vroeger geschiedenis wel vaak gepresenteerd werd als elkaar haast vanzelfsprekend opvolgende periodes, laat Dassen zien dat het toch echt heel anders had kunnen lopen.

De Weimarrepubliek bestond van 1918/9 tot 1933 en de naam verwijst naar de stad Weimar in Thüringen. In dit vooral door Goethe[2] en Bauhaus[3] bekend geworden mooie plaatsje[4], kreeg de republiek in 1919 haar grondwet. Vanaf het begin waren er vele tegenstanders van de republiek, zeker na ondertekening van het Verdrag van Versailles[5] dat bepaalde dat Duitsland als enige schuldig zou zijn aan het ontstaan van de Eerste Wereldoorlog en daarom ook als enige de volledige schade ervan zou moeten dragen. Een schade overigens die eenzijdig door de facto Duitslands vijanden later werd vastgesteld op een deels geschat bedrag van ruim 132 miljard goudmark (33 miljard dollar), een enorm bedrag[6] en veel hoger dan verwacht.

Dassen laat overigens zien dat vanaf het begin de geallieerden ervan uitgaan dat een behoorlijk deel hiervan (82 miljard) nooit betaald zou hoeven worden. De rest komt dan verdeeld over 36 jaar, en daarmee zou het te doen zijn. Maar die nuance raakte verloren bij de conservatieve elite, nationalisten, maar zeker ook de communisten die vanaf het begin tegen de Weimarrepubliek ageerden.

Het werd een harde tijd, met vele opstanden en honderden politieke moorden. Op opstandsleiders als Rosa Luxemburg en Karl Liebknecht in januari 1919[7], maar ook op minister van Buitenlandse Zaken Walther Rathenau[8] in juni 1923. Veel van deze opstanden en moorden werden vanuit nationalistisch rechts gepleegd en Dassen laat zien dat die daar vaak mild voor gestraft werd. Ook een zekere Adolf Hitler voor zijn mislukte ‘Putsch’ in München in 1923[9], die maar een jaar hoefde te zitten van de tot veroordeelde vijf.

Ja, er zit zeker een antisemitisch element in veel van de moorden, tegelijk laat Dassen ook zien dat anti-joodse gevoelens in Duitsland minder endemisch waren dan in de wat oostelijker gelegen landen. Veelal gebeurden deze aanslagen op basis van een versterkt eigen gelijk, aangewakkerd in de eigen bubbel waarin men leefde en gestoeld op een onbewezen narratief of complotverhaal zo we nu zeggen. De Dolkstootlegende[10] komt wat dat betreft vaak in het boek terug; het onware verhaal dat Duitsland de Eerste Wereldoorlog verloren had door verraad van de sociaaldemocraten en andere ‘interne vijanden’, onder wie zeker ook de Joden. Zij zouden Duitsland, terwijl het leger zogenaamd wilde en kon doorvechten, een dolkstoot in de rug hebben gegeven.

Inderdaad kun je hier een stevige parallel met de huidige tijd in zien, vandaar dat de geschiedenis van de Weimarrepubliek ook flink in de belangstelling staat. Trump met zijn volledig onbewezen verhaal dat de presidentsverkiezingen van 2020 door Biden gestolen zijn is wel de meest opvallende parallel[11]. Tegelijk is nu een andere tijd en zijn veel landen heel wat stabieler en is hun rechtsstaat veel sterker dan toen.

Dus nee, de geschiedenis zal zich niet precies zo herhalen, maar het uitstekende boek van Patrick Dassen laat wel goed zien dat waakzaamheid naar de democratie bepaald niet overbodig is. Ook bij ons niet.

Met zo’n relatief kleine column kun je zo’n mooi uitgebreid boek niet helemaal recht doen merk ik. De hyperinflatie van 1923 en de stabiliserende rol van Gustav Stresemann daarop en door het pact van Locarno heb ik bijvoorbeeld maar weggelaten, dus zoek dat zelf maar eens op. En ja, what if Stresemann inderdaad niet overleden was in 1929, maar in 1932 de Rijkspresident geworden zou zijn en dan nooit Hitler als Rijkskanselier geaccepteerd zou hebben? Maar ja, ‘what if’ bestaat tegelijk ook niet in de geschiedenis.

[1] https://libris.nl/boek?authortitle=patrick-dassen/de-weimarrepubliek–9789028213012#

[2] https://historiek.net/johann-wolfgang-von-goethe/68985/

[3] https://www.ensie.nl/betekenis/bauhaus

[4] https://www.reislegende.nl/weimar-bezienswaardigheden-en-tips-in-thuringen/

[5] https://isgeschiedenis.nl/nieuws/de-vrede-van-versailles

[6] https://geschiedenis.narkive.nl/Ku2x8sQr/wat-was-het-duitse-bbp-in-1919-in-goudmarkeringen

[7] https://www.solidair.org/artikels/100-jaar-geleden-werden-rosa-luxemburg-en-karl-liebknecht-vermoord

[8] https://www.geschiedenisbeleven.nl/de-moord-op-walther-rathenau/

[9] https://duitslandinstituut.nl/naslagwerk/51/de-bierkellerputsch-van-adolf-hitler

[10] https://historiek.net/dolkstootlegende-duitsland-woi/76699/

[11] https://www.npr.org/2022/01/05/1070362852/trump-big-lie-election-jan-6-families?t=1643120828645

Deel deze column